Ekpresja i aktywność twórcza dziecka
Autor: Władysław Pitak
Już od momentu urodzenia dziecko zaczyna siebie wyrażać. Początkowo
u noworodków chodzi wprawdzie tylko o potrzeby instynktowne, o których
musi być powiadomione otoczenie, w pierwszej fazie prawie wyłącznie
reprezentowane przez matkę. Pierwsze krzyki i ruchy noworodka są
rodzajem prymitywnego języka, z którego pomocą dziecko próbuje
porozumieć się z matką.
Już jednak w pierwszych tygodnia życia możemy u dziecka odróżnić
zachowania wyrażające nie tylko potrzebę zaspokojenia głodu lecz
także nie mające określonego celu, wyrażające jedynie chęć
impulsywnego uzewnętrznienia uczuć ogólnych, jak np. przyjemność
, strach lub gniew. Naturalnie, owo wyrażanie siebie zależy
ostatecznie od somatycznej i psychicznej dyspozycji dziecka. Ponieważ
nie jest ono zupełnie bezpośrednie i nie ma na celu
natychmiastowego zaspokojenia potrzeby, przeto nazywane jest "ekspresją swobodną".
Najbardziej rzucającą się forma swobodnej ekspresji u dzieci
jest zabawa. Według M. Lowenfeld 1): zabawa dzieci to wyraz
stosunku dziecka do całego życia. Termin zabawa... jest ważny dla
oznaczenia wszystkich czynności dziecka, które są spontaniczne i
samorodne, które są celem samym dla siebie i które nie mają związku
z "lekcjami", czy normalnymi, codziennymi potrzebami
fizjologicznymi.
Tak więc wszystkie formy zabawy dziecka można uważać za próby
kinestetyczne, zmierzające do integracji ze światem; w tym
rozumieniu są one pokrewne tańcom rytualnym plemion pierwotnych. W
ten sposób należy traktować pierwotne formy poezji i sztuki
teatralnej, które w sposób naturalny zawierają w sobie
elementarne formy sztuk wizualnych i plastycznych.
J. Favez Boutonier 2) wyróżnia u dziecka trzy rodzaje ekspresji
: spontaniczną, ukierunkowaną i konformistyczną.
Ekspresja spontaniczna cechuje działalność dziecka do 2,5 roku życia.
Dziecko wyraża siebie w obecności innych osób, ale nie zwraca się
do kogoś konkretnego. Spontaniczność nie jest przez dziecko
kontrolowana. Po ukończeniu 2,5 roku życia ekspresja dziecka ma
charakter ukierunkowany, zamierzony. Dziecko szuka zrozumienia,
aprobaty u innych osób, a jego wytwory mają już określoną postać.
Przed ukończeniem 6 roku życia ekspresja zaczyna się pojawiać
jako forma dostosowania się do ogólnie przyjętych norm. Dziecko
sprawnie posługuje się mową, a czasem i pismem. Między 6-10
rokiem życia dziecko jest szczególnie skłonne do konformizmu.
W okresie młodzieńczym ekspresja wykracza poza postawę
konformistyczną. Forma wypowiedzenia się, wyrażania siebie może
przejawiać się w tym okresie w formie pisania pamiętników,
wierszy, w wyzywającym sposobie ubierania się, mówienia i
poruszania.
Powyższe okresy rozwoju ekspresji dziecka zostaną teraz
przedstawione bardziej szczegółowo.
Ekspresja małego dziecka
Pierwsze lata życia dziecka mają prawdopodobnie najbardziej
decydujące znaczenie dla jego rozwoju. W tym właśnie okresie
zaczynają się kształtować wzorce uczenia się, postawy oraz
poczucie swego "ja". Niemowlę zaczyna życie dysponując kilkoma
wrodzonymi schematami (ssanie, patrzenie, słuchanie, machanie
nogami i rękami, chwytanie). Nie osiągają one kompletnej postaci,
dopóki nie zostaną wyrażone w działaniu, pod którego wpływem
ulegają modyfikacji w różnych kierunkach, wzbogacając się o
nowe warianty sensoryczne i motoryczne. Nieodłącznym elementem
natury niemowlęcia jest pewnego rodzaju przymus powtarzania 3); ćwicząc
pewien schemat, niemowlę powtarza daną czynność raz za razem,
jak gdyby wprawiając się w niej. Ćwiczenie to ma różne
warianty, ponieważ sytuacja w otoczeniu zmienia się, a wskutek
tego w trakcie normalnego "wprawiania się" zachodzą modyfikacje
(przekształcenia).
Twórczość zaczyna się w momencie, gdy zmysły po raz pierwszy
nawiązują kontakt z otoczeniem i dziecko reaguje na doznania zmysłowe
4). Dotykanie, odczuwanie, widzenie, manipulowanie, smakowanie, słuchanie; każdy sposób spostrzegania otoczenia i reagowania na nie,
stanowiący podstawę tworzenia zarówno u dziecka, jak i u
zawodowego artysty.
Procesy poznawcze dziecka w tym okresie są jeszcze subiektywne,
związane z osobistym doświadczeniem oraz zabarwione emocjonalnie.
Stopniowo jednak dziecko staje się bardziej zdyscyplinowane, gdyż
coraz większą rolę w jego zachowaniu zaczyna odgrywać kora mózgowa
, która wywiera hamujący wpływ na ośrodki podkorowe.
Rozwija się i dojrzewa u niego bardzo silnie i efektywnie drugi
układ sygnalizacyjny - mowa 5). Już w ciągu pierwszych paru dni
po urodzeniu niemowlę wymawia 5 spośród 12 fonemów samogłoskowych
oraz 3 dźwięki spółgłoskowe. Około 90 % wydawanych przez nie dźwięków
, to dźwięk [ e ]. Następuje okres ćwiczenia elementów mowy,
niektórych - w zestawieniach, przy czym dziecko powtarza je niemal
bez końca; jest to tzw. stadium gaworzenia. Mniej więcej po roku
gaworzenia, na jego tle zaczyna się pojawiać coś podobnego do
sensownych słów. W trakcie rozwoju podlegają one przekształceniom
w celu osiągnięcia lepszego przybliżenia, z pewną pomocą ze
strony dorosłych, którzy dostarczają wzorów. Jeden z badaczy,
Irwin 6) twierdzi, że pierwsze prawdziwe zdanie pojawia się w
wieku około 15 miesięcy. Pierwsze zdania są jednowyrazowe,
"skondensowane". Jako pierwsze stosowane są rzeczowniki i
czasowniki, następnie pojawiają się przymiotniki i spójniki.
W wieku 2-4 lat dziecko szuka podniet i motywacji nieodzownych
dla rozwinięcia pełnej świadomości otoczenia, zachęty i
aprobaty dla aktu twórczego. Wszystkie dzieci w tym wieku są pełne
zapału, chętnie podejmują zadania, zwłaszcza związane z
manipulacją jakimś materiałem i często zależy im, by móc
wyrazić przeżycia, aczkolwiek nie czynią tego w sposób logiczny.
Wydaje się, że dziecko w wieku przedszkolnym ukształtowało sobie
własną logikę i chociaż zadaje mnóstwo pytań typu
"dlaczego",
to jednak zdaje się widzieć świat jako coś stałego,
niezmiennego, nie uświadamiając sobie,że samo może wprowadzać
w nim zmiany.
Nie jest to wiek odpowiedni do wprowadzania gier wymagających
współdziałania. Dziecko nie uświadamia sobie myśli i uczuć
innych osób. Prawdopodobnie w przedszkolu marnuje się mnóstwo
czasu na próby utrzymania porządku i spokoju, ponieważ dorośli
sadzą, że rzeczywisty proces uczenia się zachodzi zawsze wtedy,
gdy tylko dziecko wyraża samo siebie, niezależnie od tego, czy
inni słuchają, czy nie.
Możliwości twórcze w wieku szkolnym
Wstąpienie do szkoły, to wielka zmiana w życiu dziecka. Przejście
od dominującej w okresie przedszkolnym działalności zabawowej do
nauki szkolnej oznacza dla dzieci pojawienie się w ich ąyciu poważnego,
osobistego i społecznego obowiązku. Systematyczne nabywanie
wiedzy szkolnej jest wyraźną i często trudną dla dzieci pracą.
Zachowanie dzieci w tym wieku jest sprawą bardzo złożoną i
zrozumienie go sprawia dorosłym trudności. Głównie dlatego,
ponieważ zakładają oni, że sposoby zachowania się dzieci są
lub powinny być takie same jak u dorosłych. Tymczasem - zachowanie
się dzieci różni się od zachowania dorosłych, ponieważ ich
potrzeby są nieco inne i mniejsza jest dojrzałość fizyczna,
umysłowa, społeczna i uczuciowa.7).
Charakterystyczną właściwością psychiki dziecka w młodszym
wieku szkolnym 8) jest konkretny charakter procesów poznawczych - spostrzeżeń, pamięci, myślenia, itp. Uczenie się dzieci w
tym wieku jest skuteczne, jeśli treść materiału nauczania
podawana jest w sposób poglądowy. Pamięć dzieci jest bowiem
obrazowa. Najłatwiej zapamiętują one fakty, zdarzenia,
zjawiska.
Jedną z charakterystycznych cech tego okresu rozwoju stanowi
odkrycie przez dziecko, że jest ono członkiem społeczności
swych rówieśników. W tym czasie kształtują się postawy umiejętności
pracy w grupie, a zatem i współdziałania społecznego w życiu
dojrzałym. Dzieci odkrywają, że mają podobne zainteresowania,
wspólne tajemnice, znajdują przyjemność we wspólnym działaniu.
Wiek ten jest okresem grupowych przyjaźni, tworzenia się grup rówieśniczych
, czyli "paczek". Dzieci stopniowo uniezależniają się od
dominacji dorosłych. Ze względu na różne zainteresowania chłopców
i dziewcząt, a także z powodu różnic w rozwoju fizycznym grupy
rówieśnicze składają się zwykle z jednostek tej samej płci. Chłopcy
lekceważą dziewczęta, a te z kolei gardzą chłopcami.
Kapitalną właściwością psychiki dziecka w młodszym wieku
szkolnym jest wyjątkowa w tym okresie pobudliwość umysłowa, której
towarzyszy silne napięcie ciekawości. Dziecko przeżywa wówczas
naturalny głód poznania. Ćwiczenie i uczenie się staje się
przyjemnością i potrzebą. Pamięć zaostrza się, jest ona
mechaniczna i osiąga szczytowe nasilenie w wieku 10-11 lat (kl.
III-IV). Jest to najlepszy okres nauczania tego wszystkiego, co
opiera się na pamięci mechanicznej: wiersze, proza, a także
stosowania zabaw intelektualnych, ćwiczących zdolności twórcze.
Ponieważ myślenie jest praktyczne, również i zabawy powinny się
posługiwać tematyką konkretna.
W wieku 12-15 lat (dawniej klasy V-VIII, dzisiaj gimnazjum)
pamięć mechaniczna powoli obniża się powoli, a wzrasta pamięć
logiczna.9) Jest to okres nazywany wiekiem rozumowania, dorastania, dojrzewania, młodocianym, wiekiem szkolnym.
W wieku 12 lat - u progu "dojrzewania", dziecko przeżywa bardzo
ważny okres rozwojowy, w którym odkrywa własna odrębność
osobowościową, po raz pierwszy ujmuje związek między własną
teraźniejszością a przyszłością. W miarę dorastania, dzieci
szukają materiału do tworzenia własnej osobowości, modeli
pomagających w rozwiązywaniu własnych problemów i zadań życiowych,
pomocy w intensywnym tworzeniu światopoglądu i ideologii, porządkujących
świat, własne przeżycia i własną egzystencję, ujmując ją w
perspektywie ponad jednostkowej. 10)
Ciekawość życia, poszukiwanie jego sensu i prawdy jest
czynnikiem sprzyjającym rozwojowi zainteresowań. Na ten aspekt
psychologii wieku dojrzewania zwraca uwagę Munro 11), wybitny
estetyk amerykański, podkreślając szczególnie zdolności
postrzegania i wyczulenie na piękno. Jako cechę adolescencji Munro
wyróżnia również upodobanie do sytuacji dramatycznych i
ekspresyjnych postaw przedstawianych w dziele sztuki. Zdaniem Munro
, okres adolescencji cechuje znaczne wyczulenie na wygląd ludzi,
na różnice zachodzące między ludźmi. Stąd dzieci w tym wieku
wykazują skłonności do studiowania wyrazu twarzy, wyglądu, ruchów
innych ludzi i porównywania ze swoim wyglądem, zgodnie z
egocentryczną postawą charakterystyczną dla tego okresu życia.
Lucien Dintzer 12), w książce "O zabawach młodzieży",
charakteryzuje te zachowania jako skłonne do przesady, wyrażone w
grze słów, nadużywaniu słów ostro brzmiących, buncie
przeciwko konwencjom. Symptomem narastających w tym wieku uczuć
buntu, protestu, pogardy, a jednocześnie często dążenia do
zagłuszenia wewnętrznego rozdarcia i smutku, jest skłonność młodocianych
do wywoływania wrzawy, hałasu, a także słuchania głośnej
muzyki. Wydaje się, że przyczyną skłonności do wrzawy w
okresie dojrzewania, jest wrażliwość znacznie wyostrzona na ułomność,
cechy charakterystyczne, zwłaszcza karykaturalne, brzydotę, ostre
dźwięki głosu. Sprzyja temu dodatkowo potrzeba wyładowania
nadmiaru energii, często nie wyładowanej na skutek niewłaściwego
planu zajęć szkolnych i domowych.
Pomiędzy 12-14 rokiem życia, zarówno chłopcy, jak i dziewczęta
wykazują ogromną dbałość o swój wygląd zewnętrzny. Wynika to
z jednej strony z rozwoju seksualnego i zainteresowania płcią
odmienną, a także z wyjątkowego spotęgowania w tym okresie
wszelkiej aktywności emocjonalnej, siły wyobraźni, wrażliwości
estetycznej na urok i piękno człowieka. Debesse 13) akcentuje, że
w tym okresie dokonuje się oceny świata na podstawie walorów
estetycznych, przy czym szczególne znaczenie mają w tej ocenie
trzy elementy: kolor, treść, użyteczność.
Debesse zwraca również uwagę na jeszcze jedno zjawisko,
charakterystyczne dla okresu dorastania, a mające związek z
aktywnością estetyczną: jest to dążenie do życia w społeczności
i działania wspólnie z innymi - mimo oporów, nastrojów i
pozornej skrytości. Debesse określa to dążenie szukaniem
przyjemności, które wynika ze świadomości istnienia obok innych
ludzi, istnienia tuż obok, "ramię przy ramieniu". Pragnienie
integracji jest w konflikcie wewnętrznym z pragnieniem wolności, z
nieśmiałością, ale wspólny odbiór wrażeń estetycznych, wspólna
praca artystyczna potęgują potrzebę integracji, ułatwiają nawiązywanie
przyjaźni.
Wrażliwość estetyczna tego okresu wiąże się z potrzebą
ekspresji. Mimo kłopotów z oryginalnością, mimo rozwoju
krytycyzmu, dążenie do wyrażenia siebie samego trwa nadal. Świadczą
o tym, wspomniane wcześniej, różne formy literackie i
dramatyczne często uprawiane w tym okresie. Intensywność uczuć
może być wykorzystywana na zajęciach artystycznych, w czasie których
młodociani rozwijają swe związki emocjonalne z różnymi składnikami
otoczenia oraz wyrażają je bezpośrednio lub w formie
symbolicznej. Najlepszym sposobem ujawnienia uczuć agresji, a
czasem, miłości jest bowiem wyrażenie ich w sposób bardziej
zamaskowany, teatralny.
Życie uczuciowe dorastającego ucznia wymaga szczególnej
opieki, polegającej na rozwijaniu i pogłębieniu uczuć już
istniejących, hamowaniu negatywnych i pobudzaniu pozytywnych. 14)
Swobodna ekspresja w poszczególnych fazach rozwoju psychicznego
dziecka ma różne znaczenie wychowawcze i wymaga stosowania różnych
metod, w zależności od wieku.
W oparciu o powyższe przesłanki powstało wiele metod
wychowania estetycznego dzieci i młodzieży. Do najbardziej znanych
należy metoda C.Freineta. 15) Metoda naturalnej, swobodnej
ekspresji znajduje w szkołach Freineta szerokie zastosowanie w
poezji, teatrze, zwłaszcza kukiełkowym, modelowaniu oraz innych
przedmiotach. W jego szkołach stosowane są różne formy pracy
grupowej, samodzielność poszukiwań z koniecznością dzielenia się
doświadczeniami z innymi.
Przedstawiciel kierunku pedagogiki znanej pod nazwą "education
nouvelle" - R. Cousinet 16), podobnie jak Freinet, przywiązuje
wielkie znaczenie dla bogactwa wrażeń dostarczanych dziecku przez
środowisko szkolne, do warunków, w których dziecko mogłoby się
swobodnie poruszać, odkrywać świat, doświadczać, obserwować i
działać. Metoda Cousineta opiera się na działaniu sprzyjającym
zamiłowaniom, upodobaniom i zainteresowaniom uczniów, przewiduje
swobodę w wyborze tematyki pogłębiającej wiedzę, swobodę w
stosowaniu przez uczniów własnych pomysłów. Tutaj również ma
zastosowanie wypowiedź artystyczna, nie krępowana narzuconymi
tematami i formami, jako element towarzyszący i pomocniczy przy
nauce różnych przedmiotów.
Na podstawie powyższych dowodów, można wyprowadzić wnioski
dotyczące sensu ekspresji artystycznej :
1.Swobodna ekspresja jest ważnym źródłem powstawania
zainteresowań poznawczych dziecka, a zatem stanowi podstawę procesów
wychowania intelektualnego.
2.Potrzeba ekspresji i spontaniczna aktywność jako źródło
poznania - to szukanie odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób i za
pomocą jakich środków mogą dzieci wyrażać swe myśli, przeżycia
i uczucia.
3.Brak możliwości swobodnej wypowiedzi rodzi skrzywienia,
kompleksy, depresje, zahamowania, nerwice, małą odporność na
sytuacje konfliktowe, zmniejszanie zdolności do prawidłowego
rozwoju i budowania pełnej osobowości.
4.Swobodne uzewnętrznianie siebie powoduje pozbywanie się zahamowań,
zwolnienie napięć, odnajdywanie radości we własnej twórczości,
sprzyja właściwemu rozwojowi osobowości.
Uwaga :
Powyższy artykuł jest fragmentem pracy badawczej pt. "Twórcza
funkcja ekspresji dramatycznej. Wpływ treningu dramatycznego na
rozwój zdolności twórczych uczniów szkół podstawowych".
Osoby zainteresowane pełną wersją wraz z przypisami,
bibliografią i aneksami proszone są o kontakt z autorem: logos@logos.pomorze.pl
|