MUZYKOTERAPIA
Małgorzata Rafalska
Historia muzykoterapii
prawdopodobnie sięga początków ludzkości. Z ponad tysiącletniego
sprzed n.e., zapisu biblijnego dowiadujemy się o terapeutycznym
wpływie gry Dawida na cytrze, która uwalniała Saula od złych
duchów...
Muzykoterapia uważana jest obecnie za dziedzinę interdyscyplinarną - łączącą w sobie elementy medycyny, psychologii, pedagogiki muzycznej i estetyki. Jako nauka jest dziedziną młodą. Pierwsze koncepcje teoretyczne w Europie narodziły się na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. W Polsce działa Instytut Muzykoterapii, którego organizatorem i kierownikiem był, od 1972 r. prof. T. Natanson.
Autorzy teorii muzykoterapii czerpią z różnych koncepcji psychologicznych:
z założeń psychoanalitycznych (najczęściej); uważają muzykoterapię za jedną z form psychoterapii (Pontvik, Galińska), która umożliwia dotarcie do głęboko ukrytych emocji i konfliktów poprzez zharmonizowanie procesów napięciowo-odprężeniowych, zgodnie z zasadą „iso" (dobranie muzyki podobnej do nastroju psychicznego osoby poddawanej terapii, a następnie modulacje aktywności psychicznej w oparciu o odmienny materiał muzyczny);
z teorii uczenia się (psychoterapii behawioralnej), nastawionej na likwidację zaburzeń, które według tej teorii są wyuczone; muzykoterapia spełnia rolę środka pomocniczego służącego do wytworzenia wzajemnej więzi między pacjentem a terapeutą;
z psychoterapii humanistycznej (opartej na założeniach filozofii egzystencjalnej) - tu podkreśla się wartość ludzkiej jednostki i jej zdolności, akceptuje się jej bezpośrednie przeżycia wewnętrzne. Celem muzykoterapii jest trening uwrażliwienia, wzbogacenia życia duchowego (w celu intensyfikacji przeżyć muzycznych w czasie słuchania utworów muzycznych - dodatkowo wykorzystuje dzieła sztuki, barwne oświetlenie, projekcję filmów).
W ujęciu Lewandowskiej muzykoterapia jest „jedną z form oddziaływania psychoterapeutycznego i fizjoterapeutycznego” (1996, s. 41). Według autorki wpływa leczniczo nie tylko na psychikę, ale oddziaływuje na cały organizm człowieka. Za Wierszyłowskim podaje: „z danych eksperymentalnych i z praktyki muzykoterapeutycznej wynika, że muzyka może zmieniać aktywność systemu nerwowego, wywoływać określone zmiany w czynnościach całego organizmu, może zmieniać napięcia mięśni, przyspieszać przemianę materii, zmieniać szybkość krążenia krwi, obniżać próg wrażliwości zmysłów, wpływać na wewnętrzne wydzielanie, na siłę i szybkość pulsu, modyfikować oddychanie itp." (1996, s. 43).
Muzyka celowo więc jest wykorzystywana w takich działach medycyny jak anestezjologia, neurofizjologia, rehabilitacja medyczna, ginekologia, geriatria itp.
W koncepcji Natansona wykorzystanie muzyki w terapii wpływa „na całość psychosomatycznego ustroju człowieka" (1992, s. 52).
Dokonując syntezy stanowisk różnych autorów Natanson podaje grupy celów psycho- i pozapsychoterapeutycznych - zadań dla muzykoterapii:
1) wzbudzanie pożądanych emocji (uczuć, stanów afektywnych, nastrojów) oraz sterowania nimi;
2) wzbudzanie gotowości do kontaktu oraz inspirowanie i odpowiednio kierunkowane rozwijanie prawidłowej międzyludzkiej komunikacji;
3) wzbogacanie osobowości pacjenta, głównie poprzez doznania estetyczne, wyrabiania w nim postawy twórczej, pomnażanie zasobu jego doświadczeń emocjonalnych i intelektualnych;
4) wpływanie na stan pobudzenia psychomotorycznego oraz napięcia emocjonalnego i mięśniowego;
5) ogólne korzystne wpływanie na stan psychofizycznego samopoczucia;
6) wzbogacenie oraz wspomaganie metod diagnostycznych;
7) wzbudzanie określonych reakcji fizjologicznych (przede wszystkim wegetatywnych) oraz wpływanie na przemiany biochemiczne zachodzące w ustroju" (1992, s. 50-51 i 57).
Według Natansona „muzyka w ramach działań terapeutycznych pełni rolę swego rodzaju leku" (1992, s. 79).
Ze względu na oddziaływanie terapeutyczne wyróżnia się:
1) muzykę uspokajającą, którą cechuje, według Galińskiej (1981):
- krótki czas trwania (3÷10 min);
- powolne lub umiarkowane tempo;
- niewielki poziom głośności i brak kontrastów dynamicznych;
- przewaga środkowego rejestru dźwięków;
- przejrzysta i lekka faktura;
- płynność melodii i rytmu, przewaga rytmów miarowych, „kołyszących";
- obecność nieznacznych punktów kulminacyjnych, pozwalających słuchaczowi na oscylowanie między stanami napięcia i odprężenia;
- dosyć znaczny poziom ustrukturalizowania i regularności przebiegu;
- optymalny dla odbiorcy stopień „redundacji" utworu;
- brak instrumentów o jaskrawej i ostrej barwie oraz unikanie kompozycji wokalnych;
2) muzykę aktywizującą, którą cechuje według Schwabego (1972):
- szybkie tempo;
- kontrastująca melodyka przeciwstawnych tematów według zasady klasycznej sonaty;
- niespokojna metryczność z silnymi akcentami rytmicznymi;
- duże zróżnicowanie melodycznego i rytmicznego przebiegu;
- przeciwstawność poszczególnych grup instrumentów;
- duże zróżnicowanie dynamiki.
Muzykoterapia w podejściu psychoterapeutycznym realizowana jest według Lewandowskiej (1996) - za Galińską, następującymi grupami metod:
1) odreagowująco - wyobrażeniowymi oraz aktywizującymi emocjonalnie;
2) treningowymi;
3) relaksacyjnymi;
4) komunikatywnymi;
5) kreatywnymi;
6) psychodelicznymi, ekstatycznymi, estetyzującymi, kontemplacyjnymi.
Muzykoterapię według Lewandowskiej (1996), dzielimy na:
- receptywną (słuchanie muzyki, dzielenie się odczuciami itp.);
- aktywną (improwizacje instrumentalne, ruchowe, głosowe).
Muzykoterapia może być prowadzona indywidualnie jak i w grupie
(w sposób dyrektywny bądź niedyrektywny - w zespole od 6 do 12 osób). Wybór zależy od diagnozy, objawów, celu terapii i okresu leczenia.
Muzykoterapia znajduje „szerokie zastosowanie w neuropsychiatrii, głównie w przypadkach opóźnień w rozwoju, u osób z uszkodzeniami mózgu, w autyzmie wczesnodziecięcym, przy zaburzeniach zachowania, w nerwicach u dzieci z defektami fragmentarycznymi. Stosuje się też zwykle muzykę w leczeniu dzieci sparaliżowanych, niewidomych, głuchych i ogólnie w pediatrii dla celów profilaktycznych" (Lewandowska, 1996, s. 55).
Ogromną rolę spełnia muzykoterapia w szpitalach i sanatoriach - zwłaszcza wobec dzieci.
W pracy z osobami upośledzonymi umysłowo z zaburzeniami sprzężonymi, z dziećmi z zaburzeniami w zachowaniu wykorzystuje się różne formy i metody muzykoterapii; np.
1) muzykoterapię C. Orffa, która jest „terapią wielosensoryczną.
Środki muzyczne, takie jak: fonetyczno-rytmiczna mowa, swobodny i uporządkowany rytm, ruch, melodia mowy i śpiewu oraz ręczne instrumenty są tak wykorzystywane, aby odpowiadały wszystkim zmysłom. Dzięki tym wielosensorycznym impulsom możliwe jest także stwierdzenie, gdzie ważny organ zmysłowy „wypada" lub jest uszkodzony. W spontaniczno-kreatywnej współpracy dziecko może i powinno swobodnie formułować swój sposób wyrażania się i wykorzystywać to w relacjach społecznych" (Klöppel, Vliex - za Gertrudą Orff, 1995, s. 45).
2) muzykoterapię według E. Hillman Boxill.
Muzykę wykorzystuje ona jako „narzędzie do pobudzenia, zwiększenia i rozszerzenia świadomości skierowanej na poznanie własnej osoby, jak również otaczających osób i przedmiotów" (Lewandowska, 1996, s. 98). Autorka metody wykreowała trzy główne strategie w relacjach terapeutycznych: odzwierciedlenie (zwierciadło muzyczne), identyfikację oraz piosenkę wzajemnego kontaktu.
Lewandowska tak podaje za E. Hillman-Boxill: „Nadrzędnym celem muzykoterapii jest pomaganie klientowi w aktualizowaniu pełnego potencjału ludzkiego, a nie rozwijanie muzycznych sprawności. Jest to proces leczenia muzyką, aby żyć" (1996, s. 100).
Małgorzata Rafalska
BIBLIOGRAFIA
1. Galińska E. „Diagnostyczne i terapeutyczne aspekty stosowania muzyki w lecznictwie", w: „Polski Tygodnik Lekarski" nr 26, 1981.
2. Klöppel R., Vliex S. „Rytmika w wychowaniu i terapii", Warszawa 1995.
3. Lewandowska K. „Muzykoterapia dziecięca", Studio „NORMA", Gdańsk 1996.
4. Natanson T. „Programowanie muzyki terapeutycznej", Akademia Muzyczna im. K. Lipińskiego we Wrocławiu, Wrocław 1992.
5. Schwabe Ch. „Leczenie muzyką chorych z nerwicami i zaburzeniami czynnościowymi", PZWL, Warszawa 1972.