Witam na stronie poświęconej retoryce klasycznej. Znajdują się tutaj szczegółowe informacje na jej temat lub po prostu dowiedzieć się o niej czegoś ciekawego. Myślę, że zarówno osoby interesujące się sztuką przemawiania, jak i zupełni laicy znajdą tu coś dla siebie.

Historia

Retoryka narodziła się w starożytnej Grecji. Wywodzi się z sofistyki (zasady prowadzenia sporów), poezji i walki sądowej.

Pierwszym wybitnym retorem był Gorgiasz z Leontyo (Sycylia), prekursor azjanizmu. Azjanizm to styl mówienia, który rozwinął się w świecie helleńskim między III a I wiekiem przed naszą erą. Charakteryzował się mnogością środków poetyckich, dążył do olśnienia słuchacza. Był nadzwyczaj kwiecisty i zawiły, przez co sprawiał czasem negatywne wrażenie.

W opozycji do azjanizmu pozostawał Licjusz – prekursor stylu attyckiego. Wybitnymi zwolennikami soli attyckiej byli między innymi Demostenes i Juliusz Cezar.

Demostenes żył w IV wieku przed naszą erą w Atenach, gdzie stał na czele stronnictwa przeciwników Filipa II. Przeciw temu królowi macedońskiemu i jego próbom podporządkowania sobie całej Grecji napisał szereg mów, zwanych filipikami. Innymi znanymi jego oracjami są mowa pogrzebowa (wygłoszona po klęsce pod Cheroneą) oraz Mowa o wieńcu (wygłoszona na potrzeby procesu). Po przegranej Aten Demostenes znalazł się w więzieniu, skąd uciekł na wyspę Kalabrię. Tam, w świątyni Posejdona, popełnił samobójstwo.

Styl Demostenesa był niezwykle wzniosły, przepełniony patosem. Charakteryzuje go niezwykły kunszt, tym cenniejszy, iż mówca ten często uciekał się improwizacji. Podobno Demostenes miał w dzieciństwie wadę wymowy, którą zlikwidował, ćwicząc mówienie z kamieniami w ustach.

Teorią wymowy zajmowali się: Palton, Arystoteles i Teofrast.

Retoryka była jedną z licznych dziedzin kultury przejętych przez Rzymian z podbitej Grecji. Wśród wczesnych rzymskich retorów warto wspomnieć braci Grakchów, którzy w swojej walce przeciw optymatom (stronnictwu konserwatywnemu) używali poparcia ludu, zdobytego dla popularów (stronnistwu postępowemu, do którego należeli bracia) właśnie porywającymi mowami.

Największym rzymskim retorem był z pewnością Cyceron. Stworzył on klasyczny wzorzec oratorski, łączący przejrzystość wywodu z ekspresją językową. Żył na przełomie II i I wieku przed naszą erą, w czasie zażartych walk o utrzymanie republiki. Pochodził ze znakomitego rodu ekwitów. Był gruntownie wykształcony – ukończył w Grecji studia prawnicze, retoryczne i filozoficzne. Wobec burzliwego okresu w dziejach Rzymu tego czasu został politykiem-optymatem. Działalność rozpoczął w 80 roku przed naszą erą, jako obrońca sądowy. Wkrótce został senatorem, w końcu zaś zdobył najwyższą godność – konsulat. Za swoje zasługi dla kraju nazywany był ojcem ojczyzny.

Za wyrok w słynnej sprawie przeciw Katylinie został wygnany z Italii. Ułaskawił go Juliusz Cezar, po którego zabójstwie Cyceron poparł Augusta. Mówca podczas drugiego triumwiratu znalazł się na liście proskrypcyjnej – został skazany na śmierć. Najsłynniejsze jego mowy to Przeciw Katylinie oraz Filipiki (skierowane przeciw Antoniuszowi, wzorowane na dziełach Demostenesa pod tym samym tytułem).

Zasady rzymskiej retoryki spisał Kwitylian.

W okresie cesarstwa retoryka uległa zwyrodnieniu, służąc wyłącznie popisom kunsztu mówców. Średniowiecze przynosi raczej zawiłe dysputy teologiczne i kazania niż oracje. Później ustroje monarchiczne nie sprzyja wygłaszaniu mów (nie ma ich gdzie i po co wygłaszać). Ożywienie w tym względzie przynosi dopiero Wielka Rewolucja we Francji i kształtowanie się parlamentaryzmu europejskiego (i amerykańskiego). Współcześnie retoryka jest ważnym i nieodłączym instrumentem polityki i sądownictwa, a także kultury (mowy wygłaszane z okazji różnych uroczystości), chociaż nie cieszy się takim prestiżem jak w starożytności.

 

Figury i tropy

Repertuar znanych figur retorycznych przekracza sto. Dzielimy je na:

  • figury myśli (jak apostrofa, pytanie retoryczne, preteritio);
  • figury mowy (jak epitet, powtórzenie, paronomazja);
  • tropy (jak metafora, peryfraza, hiperbola).

Figura retoryczna to sposób uformowania stylu wypowiedzi. Kwitylian określił cztery rodzaje działań, które miały temu służyć:

I. Dołączenie jakiegoś składnika

  • amplifikacja (dołączenie, powiększenie), do której zalicza się: gradacja (stopniowanie), hiperbola (przesadzenie), peryfraza (zastąpienie pojęcia jego omówieniem), nagromadzenie (czegokolwiek);
  • anafora – powtórzenie tego samego słowa na początku lub końcu (epifora) zdań;
  • polisyndeton – konstrukcja składniowa polegająca na połączeniu szeregu współrzędnych członów zdania tym samym spójnikiem (co daje efekt anafory);
  • powtórzenie – dwukrotne lub wielokrotne powtórzenie tego samego elementu językowego.

II. Odcięcie jakiegoś składnika

  • apozjopeza – zamilknięcie – nagłe urwanie zdania, umotywowane emocjami (łatwo domyślić się, jakie miały być niedopowiedziane słowa);
  • asyndeton – konstrukcja składniowa złożona z szeregu członów lub zdań połączonych bezspójnikowo (najczęściej w obrębie okresu retorycznego);
  • elipsa – pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, przy zachowaniu wartości znaczeniowej zdania;
  • zeugma (spojenie) – konstrukcja składniowa, gdzie jeden człon (na przykład orzeczenie) spaja równorzędne konstertukcje, przy czym nie jest on powtarzany.

III. Przestawienie składników

  • anastrofa (odwrócenie) – przestawienie cząstek w obrębie wyrazu lub skostniałego zwrotu albo powtórzenie zdania w przestawionym szyku;
  • antyteza (przeciwstawienie) – zestawienie dwóch skontrastowanych znaczeniowo wyrażeń lub zdań, zazwyczaj podkreślone pararelizmem składniowym;
  • hysteron-proteron (późniejszy-wcześniejszy) – rodzaj inwersji czasowej w obrębie dowolnego odcinka relacji, w której nie występuje porządek chronologiczny;
  • inwersja – przestawny szyk zdania, służy najczęściej podkreśleniu poetyckości lub zaakcentowaniu jakichś słów.

IV. Zastąpienie jednego składnika innym

  • metafora – przeniesienie znaczenia. Od starożytności uważana za najważniejszy z tropów poetyckich;
  • metonimia – spokrewniona z metaforą, wyrażenie, w którym jakiś wyraz zastępuje inny, pominięty w wypowiedzi (na przykład synekdocha – wyrażenie wskazujące na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska, czy litota – pomniejszenie znaczenia jakiegoś zjawiska albo zastąpienie określenia zjawiska jego zaprzeczonym przeciwieństwem);
  • ironia – właściwość stylu polegająca na celowej sprzeczności dosłownego znaczenia ze znaczeniem właściwym. Tworzy ją kontekst, intonacja et cetera. Jest to sposób igrania z odbiorcą, może przybrać postać autoironii.

 

Fragmenty mów

Teksty w języku łacińskim znaleźć można w Internecie pod adresem: http://patriot.net/~lillard/cp/

Mowa w obronie poety Archiasza

Marek Tulliusz Cyceron, przełożyła Danuta Turkowska

„Sędziowie, jeśli posiadam jakąś odrobinę talentu (co prawda uświadamiam sobie jego nikłość) albo chociaż trochę sprawności krasomówczej (cechuje mnie, przyznaję, w skromnym jedynie stopniu), albo wreszcie jakąś teoretyczną wiedzę w tej dziedzinie, opartą na studiach i znajomości najszlachetniejszych nauk (od których, nie ukrywam, nigdy w życiu nie stroniłem) – o korzyści, ajkie z tego wszystkiego wypływają, upominać się powinien w pierwszej bodaj kolejności, niemal z tytułu należnego mu prawa, ten oto Aulus Licyniusz. Jak daleko bowiem umysł mój może ogarnąć okres minionego życia i wywołać najodleglejsze wspomnienia dzieciństwa, od najdawniejszych czasów jego właśnie dostrzegam jako przewodnika tak w podjęciu tych studiów, jak i we wkroczeniu na ich drogę. Jeśli więc moja wymowa, ukształtowana z pomocą jego wskazówek i zachęty, oddawała czasem ludziom zbawienne usługi, on sam, od którego otrzymałem narzędzie pomocy i ratunku dla drugich, w pełni zasługuje na to, abym go w miarę swych możliwości wspomagał i ratował. A żeby nikt się nie dziwił takiemu ujęciu sprawy – jako że człowiek ten posiada pewne inne zdolności, nie zaś właściwą nam znajomość zasad wymowy – muszę stwierdzić, że i ja także nie oddawałem się nigdy wyłącznie temu jednemu zamiłowaniu. Wszystkie bowiem umiejętności składające się na wewnętrzną kulturę człowieka posiadają jakieś wzajemne więzi i łączą się ze sobą pewnym pokrewieństwem.”

Pierwsza mowa przeciw Katylinie

Marek Tulliusz Cyceron, przełożył Stanisław Kołodziejczyk

„Kiedy wreszcie przestaniesz, Katylino, nadużywać naszej cierpliwości? Jak długo jeszcze będziesz drwił z nas, szaleńcze? Dokąd panoszyć się będzie ta nieokiełzana zuchwałość? Czy ani nocna straż na Palatynie, ani warty na mieście, ani przerażenie ludu, ani zgromadzenie najlepszych obywateli, ani to warowne miejsce posiedzeń senatu, ani twarze i wzrok tych ludzi żadnego na tobie nie wywarły wrażenia? Nie rozumiesz, że twoje plany odkryto, nie widzisz, że z chwilą uwiadomienia o tym całego senatu pokrzyżowany został twój spisek? Co ostatniej, co poprzedniej nocy robiłeś, gdzie byłeś, kogo zwoływałeś, jaki plan powziąłeś – kto z nas, myślisz, tego nie wie?

Co za czasy, co za obyczaje!”

Czyli

„Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Quam diu etiam furor iste tuus nos eludet? Quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? Nihilne te nocturnum præsidium Palatii, nihil urbis vigiliæ, nihil timor populi, nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque moverunt? Patere tua consilia non sentis? Constrictam iam horum omnium scientia teneri coniurationem tuam non vides? Quid proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos convocaveris, quid consilii ceperis, quem nostrum ignorare arbitraris? O tempora, o mores!”

 

Funkcje krasomówstwa

Według Arystotelesa funkcjami retoryki było uczenie, poruszanie (do czynów) i zachwycanie słuchacza (docere, movere, delectare) – należało przemawiać do jego rozumu, woli i uczuć. Funkcje te były w mowie połączone – można przedstawić je w następujących punktach:

  1. funkcja informująco-pouczająca – apelująca do intelektu odbiorcy i dostosowana do jego poziomu;
  2. funkcja zniewalająca, czyli perswazja do woli słuchacza (odpowiada jej styl wysoki);
  3. funkcja estetyczna, której celem jest, jak wskazuje nazwa, wywołanie uczuć estetycznych u odbiorcy. Odpowiada jej styl średni.

W zależności od celu przemówienia, rozróżniamy następujące rodzaje retoryki:

  1. rodzaj deliberatywny (doradczy) – zachęcanie lub zniechęcanie do czegoś – znajduje zastosowanie głównie w doradztwie politycznym;
  2. rodzaj osądzający – oskarżanie lub bronienie jakiejś sprawy (oratorstwo sądowe);
  3. rodzaj oceniający (demonstracyjny) – pochwała lub nagana czegoś ;przeciwieństwie do dwóch powyższych, przypisanych do czasu przeszłego, odpowiada mu czas teraźniejszy.

Funkcjom mowy podporządkowane są trzy style retoryczne. Określają one stopień ozdobności mowy, stopień nasycenia jej środkami służącymi oddziaywaniu emocjonalnemu oraz stopień jej rytmizacji. Oto zaś te style:

  1. styl niski (prosty) – służący celom dydaktycznym, oszczędny i pozbawiony tropów;
  2. styl wysoki, w którym najważniejsze jest odpowiednie oddziaływanie; nasycony jest on środkami emocjonalnymi (głównie figurami);
  3. styl średni (umiarkowany), którego głównym celem jest wywoływanie zachwytu (styl ten uważany był przez teoretyków retoryki za ideał sztuki dobrego mówienia).

 

Budowa mowy

Zasady budowy oracji określa pięć zdań parypatetyckich – przykazań retoryki:

  1. Wynajdywanie tematu i przedmiotu myśli;
  2. Funkcjonalne ułożenie zebranego tematu;
  3. Poprawne, jasne, stosowne i ozdobne wyłożenie;
  4. Opanowanie pamięciowe mowy;
  5. Właściwe wyłożenie.

Oprócz tego istniały ogólne zasady retotyki:

  1. Zasada organiczności (sformułowana przez Platona) – wszystkie części mowy muszą być harmonijnie ułożone;
  2. Zasada stosowności (takt retoryczny) – właściwy i celowy dobór środków retorycznych (zasada ta oparta jest na osobistym odczuciu mówcy);
  3. zasada funkcjonalności – mówca musi wiedzieć, jakich środków użyć, aby odpowiednio zadziałać na odbiorcę.

Mowa powinna zawierać następujące części:

  1. Wstęp, który ma pozyskać przychylność słuchaczy i wprowadzić ich w sprawę (proœmium);
  2. Przedstawienie przebiegu związanych ze sprawą wydarzeń (narratio);
  3. Przytoczenie argumentów dowodzących słuszności prezentowanego stanowiska (probatio);
  4. Odparcie przewidywanych kontrargumentów (refutacja);
  5. Podsumowanie wywodów i apel do odbiorców (peroratio).


Pobrano dnia 25.07.2003 ze strony

http://rethorica.w.interia.pl/index.html