Witam na stronie poświęconej retoryce klasycznej.
Znajdują się tutaj szczegółowe informacje na jej temat lub po prostu
dowiedzieć się o niej czegoś ciekawego. Myślę, że zarówno osoby
interesujące się sztuką przemawiania, jak i zupełni laicy znajdą tu
coś dla siebie.
Historia
Retoryka narodziła się w starożytnej Grecji. Wywodzi
się z sofistyki (zasady prowadzenia sporów), poezji i walki
sądowej.
Pierwszym wybitnym retorem był Gorgiasz z Leontyo
(Sycylia), prekursor azjanizmu. Azjanizm to styl mówienia, który
rozwinął się w świecie helleńskim między III a I wiekiem przed naszą
erą. Charakteryzował się mnogością środków poetyckich, dążył do
olśnienia słuchacza. Był nadzwyczaj kwiecisty i zawiły, przez co
sprawiał czasem negatywne wrażenie.
W opozycji do azjanizmu pozostawał Licjusz – prekursor stylu attyckiego.
Wybitnymi zwolennikami soli attyckiej byli między innymi Demostenes i
Juliusz Cezar.
Demostenes żył w IV wieku przed naszą erą w Atenach,
gdzie stał na czele stronnictwa przeciwników Filipa II. Przeciw temu
królowi macedońskiemu i jego próbom podporządkowania sobie całej
Grecji napisał szereg mów, zwanych filipikami. Innymi znanymi jego
oracjami są mowa pogrzebowa (wygłoszona po klęsce pod Cheroneą) oraz
Mowa o wieńcu (wygłoszona na potrzeby procesu). Po
przegranej Aten Demostenes znalazł się w więzieniu, skąd uciekł na
wyspę Kalabrię. Tam, w świątyni Posejdona, popełnił
samobójstwo.
Styl Demostenesa był niezwykle wzniosły,
przepełniony patosem. Charakteryzuje go niezwykły kunszt, tym
cenniejszy, iż mówca ten często uciekał się improwizacji. Podobno
Demostenes miał w dzieciństwie wadę wymowy, którą zlikwidował,
ćwicząc mówienie z kamieniami w ustach.
Teorią wymowy zajmowali się: Palton, Arystoteles i
Teofrast.
Retoryka była jedną z licznych dziedzin kultury
przejętych przez Rzymian z podbitej Grecji. Wśród wczesnych
rzymskich retorów warto wspomnieć braci Grakchów, którzy w swojej
walce przeciw optymatom (stronnictwu konserwatywnemu) używali
poparcia ludu, zdobytego dla popularów (stronnistwu postępowemu, do
którego należeli bracia) właśnie
porywającymi mowami.
Największym rzymskim retorem był z pewnością
Cyceron. Stworzył on klasyczny wzorzec oratorski, łączący
przejrzystość wywodu z ekspresją językową. Żył na przełomie II i I
wieku przed naszą erą, w czasie zażartych walk o utrzymanie
republiki. Pochodził ze znakomitego rodu ekwitów. Był gruntownie
wykształcony – ukończył w Grecji studia prawnicze, retoryczne i
filozoficzne. Wobec burzliwego okresu w dziejach Rzymu tego czasu
został politykiem-optymatem. Działalność rozpoczął w 80 roku przed naszą
erą, jako obrońca sądowy. Wkrótce został senatorem, w końcu zaś
zdobył najwyższą godność – konsulat. Za swoje zasługi dla kraju
nazywany był ojcem ojczyzny.
Za wyrok w słynnej sprawie przeciw Katylinie został
wygnany z Italii. Ułaskawił go Juliusz Cezar, po którego zabójstwie
Cyceron poparł Augusta. Mówca podczas drugiego triumwiratu znalazł
się na liście proskrypcyjnej – został skazany na śmierć.
Najsłynniejsze jego mowy to Przeciw
Katylinie oraz Filipiki (skierowane przeciw
Antoniuszowi,
wzorowane na dziełach Demostenesa pod tym samym tytułem).
Zasady rzymskiej retoryki spisał
Kwitylian.
W okresie cesarstwa retoryka uległa zwyrodnieniu,
służąc wyłącznie popisom kunsztu mówców. Średniowiecze przynosi
raczej zawiłe dysputy teologiczne i kazania niż oracje. Później
ustroje monarchiczne nie sprzyja wygłaszaniu mów (nie ma ich gdzie i
po co wygłaszać). Ożywienie w tym względzie przynosi dopiero Wielka
Rewolucja we Francji i kształtowanie się parlamentaryzmu
europejskiego (i amerykańskiego). Współcześnie retoryka jest ważnym i
nieodłączym instrumentem polityki i sądownictwa, a także kultury
(mowy wygłaszane z okazji różnych uroczystości), chociaż nie cieszy
się takim prestiżem jak w starożytności.
Figury i tropy
Repertuar znanych figur retorycznych przekracza sto.
Dzielimy je na:
- figury myśli (jak apostrofa, pytanie retoryczne,
preteritio);
- figury mowy (jak epitet, powtórzenie,
paronomazja);
- tropy (jak metafora, peryfraza, hiperbola).
Figura retoryczna to sposób uformowania stylu wypowiedzi.
Kwitylian określił cztery rodzaje działań, które miały temu
służyć:
I. Dołączenie jakiegoś
składnika
- amplifikacja (dołączenie, powiększenie), do
której zalicza się: gradacja (stopniowanie), hiperbola
(przesadzenie), peryfraza (zastąpienie pojęcia jego omówieniem),
nagromadzenie (czegokolwiek);
- anafora – powtórzenie tego samego słowa na
początku lub końcu (epifora) zdań;
- polisyndeton – konstrukcja składniowa polegająca
na połączeniu szeregu współrzędnych członów zdania tym samym
spójnikiem (co daje efekt anafory);
- powtórzenie – dwukrotne lub wielokrotne
powtórzenie tego samego elementu językowego.
II. Odcięcie jakiegoś
składnika
- apozjopeza – zamilknięcie – nagłe urwanie zdania,
umotywowane emocjami (łatwo domyślić się, jakie miały być
niedopowiedziane słowa);
- asyndeton – konstrukcja składniowa złożona z
szeregu członów lub zdań połączonych bezspójnikowo (najczęściej w
obrębie okresu retorycznego);
- elipsa – pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu
jakiegoś składnika, przy zachowaniu wartości znaczeniowej zdania;
- zeugma (spojenie) – konstrukcja składniowa, gdzie
jeden człon (na przykład orzeczenie) spaja równorzędne
konstertukcje, przy czym nie jest on powtarzany.
III. Przestawienie składników
- anastrofa (odwrócenie) – przestawienie
cząstek w obrębie wyrazu lub skostniałego zwrotu albo powtórzenie
zdania w przestawionym szyku;
- antyteza (przeciwstawienie) – zestawienie dwóch
skontrastowanych znaczeniowo wyrażeń lub zdań, zazwyczaj
podkreślone pararelizmem składniowym;
- hysteron-proteron (późniejszy-wcześniejszy) –
rodzaj inwersji czasowej w obrębie dowolnego odcinka relacji, w
której nie występuje porządek chronologiczny;
- inwersja – przestawny szyk zdania, służy
najczęściej podkreśleniu poetyckości lub zaakcentowaniu jakichś
słów.
IV. Zastąpienie jednego składnika
innym
- metafora – przeniesienie znaczenia. Od
starożytności uważana za najważniejszy z tropów poetyckich;
- metonimia – spokrewniona z metaforą, wyrażenie, w
którym jakiś wyraz zastępuje inny, pominięty w wypowiedzi (na
przykład synekdocha – wyrażenie wskazujące na jakieś zjawisko
przez użycie nazwy innego zjawiska, czy litota – pomniejszenie
znaczenia jakiegoś zjawiska albo zastąpienie określenia zjawiska
jego zaprzeczonym przeciwieństwem);
- ironia – właściwość stylu polegająca na celowej sprzeczności
dosłownego znaczenia ze znaczeniem właściwym. Tworzy ją kontekst,
intonacja et cetera. Jest to sposób igrania z odbiorcą, może
przybrać postać autoironii.
Fragmenty mów
Teksty w języku łacińskim znaleźć można w Internecie
pod adresem: http://patriot.net/~lillard/cp/
Mowa w obronie poety Archiasza
Marek Tulliusz Cyceron, przełożyła Danuta
Turkowska
„Sędziowie, jeśli posiadam jakąś odrobinę talentu
(co prawda uświadamiam sobie jego nikłość) albo chociaż trochę
sprawności krasomówczej (cechuje mnie, przyznaję, w skromnym jedynie
stopniu), albo wreszcie jakąś teoretyczną wiedzę w tej dziedzinie,
opartą na studiach i znajomości najszlachetniejszych nauk (od
których, nie
ukrywam, nigdy w życiu nie stroniłem) – o korzyści, ajkie z tego
wszystkiego wypływają, upominać się powinien w pierwszej bodaj
kolejności, niemal z tytułu należnego mu prawa, ten oto Aulus
Licyniusz. Jak daleko bowiem umysł mój może ogarnąć
okres minionego życia i wywołać
najodleglejsze wspomnienia dzieciństwa, od najdawniejszych czasów
jego właśnie dostrzegam jako przewodnika tak w podjęciu tych
studiów, jak i we wkroczeniu na ich drogę. Jeśli więc moja wymowa,
ukształtowana z pomocą jego wskazówek i zachęty, oddawała czasem ludziom
zbawienne usługi, on sam, od którego otrzymałem narzędzie pomocy i
ratunku dla drugich, w pełni zasługuje na to, abym go w miarę swych
możliwości wspomagał i ratował. A żeby nikt się nie dziwił takiemu
ujęciu sprawy – jako że człowiek
ten posiada pewne inne zdolności, nie zaś właściwą nam znajomość
zasad wymowy – muszę stwierdzić, że i ja także nie oddawałem się
nigdy wyłącznie temu jednemu zamiłowaniu. Wszystkie bowiem
umiejętności składające się na wewnętrzną kulturę człowieka
posiadają jakieś wzajemne więzi i łączą się ze sobą pewnym
pokrewieństwem.”
Pierwsza mowa przeciw Katylinie
Marek Tulliusz Cyceron, przełożył Stanisław
Kołodziejczyk
„Kiedy wreszcie przestaniesz, Katylino, nadużywać
naszej cierpliwości? Jak długo jeszcze będziesz drwił z nas,
szaleńcze? Dokąd panoszyć się będzie ta nieokiełzana zuchwałość? Czy
ani nocna straż na Palatynie, ani warty na mieście, ani przerażenie
ludu, ani zgromadzenie najlepszych obywateli, ani to warowne miejsce
posiedzeń senatu, ani twarze i wzrok tych ludzi żadnego na tobie
nie wywarły wrażenia? Nie rozumiesz, że twoje plany odkryto, nie
widzisz, że z chwilą uwiadomienia o tym całego senatu pokrzyżowany
został twój spisek? Co ostatniej, co poprzedniej nocy robiłeś, gdzie
byłeś, kogo zwoływałeś, jaki
plan powziąłeś – kto z nas, myślisz, tego nie wie?
Co za czasy, co za obyczaje!”
Czyli
„Quousque tandem abutere, Catilina, patientia
nostra? Quam diu etiam furor iste tuus nos eludet? Quem ad finem
sese effrenata iactabit audacia? Nihilne te nocturnum præsidium
Palatii, nihil urbis vigiliæ, nihil timor populi, nihil concursus
bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil
horum ora vultusque moverunt? Patere tua consilia non sentis?
Constrictam iam horum omnium scientia teneri coniurationem tuam non
vides? Quid proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos
convocaveris, quid consilii ceperis, quem nostrum ignorare
arbitraris? O tempora, o mores!”
Funkcje krasomówstwa
Według Arystotelesa funkcjami retoryki było uczenie,
poruszanie (do czynów) i zachwycanie słuchacza (docere, movere,
delectare) – należało przemawiać do jego rozumu, woli i uczuć.
Funkcje te były w mowie połączone – można przedstawić je w
następujących punktach:
- funkcja informująco-pouczająca – apelująca do
intelektu odbiorcy i dostosowana do jego poziomu;
- funkcja zniewalająca, czyli perswazja do woli
słuchacza (odpowiada jej styl wysoki);
- funkcja estetyczna, której celem jest, jak
wskazuje nazwa, wywołanie uczuć estetycznych u odbiorcy. Odpowiada
jej styl średni.
W zależności od celu przemówienia, rozróżniamy
następujące rodzaje retoryki:
- rodzaj deliberatywny (doradczy) – zachęcanie lub
zniechęcanie do czegoś – znajduje zastosowanie głównie w
doradztwie politycznym;
- rodzaj osądzający – oskarżanie lub bronienie
jakiejś sprawy (oratorstwo sądowe);
- rodzaj oceniający (demonstracyjny) – pochwała lub
nagana czegoś ;przeciwieństwie do dwóch powyższych, przypisanych
do czasu przeszłego, odpowiada mu czas teraźniejszy.
Funkcjom mowy podporządkowane są trzy style
retoryczne. Określają one stopień ozdobności mowy, stopień nasycenia
jej środkami służącymi oddziaywaniu emocjonalnemu oraz stopień jej
rytmizacji. Oto zaś te style:
- styl niski (prosty) – służący celom dydaktycznym,
oszczędny i pozbawiony tropów;
- styl wysoki, w którym najważniejsze jest
odpowiednie oddziaływanie; nasycony jest on środkami emocjonalnymi
(głównie figurami);
- styl średni (umiarkowany), którego głównym celem
jest wywoływanie zachwytu (styl ten uważany był przez teoretyków
retoryki za ideał sztuki dobrego
mówienia).
Budowa mowy
Zasady budowy oracji określa pięć zdań
parypatetyckich – przykazań retoryki:
- Wynajdywanie tematu i przedmiotu myśli;
- Funkcjonalne ułożenie zebranego tematu;
- Poprawne, jasne, stosowne i ozdobne wyłożenie;
- Opanowanie pamięciowe mowy;
- Właściwe wyłożenie.
Oprócz tego istniały ogólne zasady retotyki:
- Zasada organiczności (sformułowana przez Platona)
– wszystkie części mowy muszą być harmonijnie ułożone;
- Zasada stosowności (takt retoryczny) –
właściwy i celowy dobór środków retorycznych (zasada ta oparta
jest na osobistym odczuciu mówcy);
- zasada funkcjonalności – mówca musi wiedzieć,
jakich środków użyć, aby odpowiednio zadziałać na odbiorcę.
Mowa powinna zawierać następujące części:
- Wstęp, który ma pozyskać przychylność słuchaczy i
wprowadzić ich w sprawę (proœmium);
- Przedstawienie przebiegu związanych ze sprawą
wydarzeń (narratio);
- Przytoczenie argumentów dowodzących słuszności
prezentowanego stanowiska (probatio);
- Odparcie przewidywanych kontrargumentów
(refutacja);
- Podsumowanie wywodów i apel do odbiorców
(peroratio).
Pobrano dnia 25.07.2003 ze strony
http://rethorica.w.interia.pl/index.html
|